Το Τριώδιο η ονομασία και η σημασία του – Πώς σχετίζεται με τις Απόκριες, το καρναβάλι και την τιμή στους νεκρούς. Το έθιμο με τις μάσκες
Ανοίγει σήμερα, Κυριακή 25 Φεβρουαρίου, το Τριώδιο. Στις εκκλησιές, το πρωί, κατά τη διάρκεια της θείας Λειτουργίας, διαβάστηκε το Ευαγγέλιο του Τελώνου και Φαρισαίου, όπως κάθε χρόνο τέτοια ημέρα. Στους δρόμους εμφανίστηκαν οι πρώτοι μεταμφιεσμένοι, θα πέσει ο πρώτος για φέτος χαρτοπόλεμος, οι πρώτες σερπατίνες.
Αυτά τα δύο στοιχεία – το ένα χριστιανικό – θεολογικό και το άλλο αρχαιολογικό και παγανιστικό – σηματοδοτούν κάθε χρόνο την αρχή του Τριωδίου που ταυτίζεται χρονικά και πλέκεται σαν σε γαϊτανάκι με την περίοδο της Αποκριάς – ή του καρναβαλιού – και φέρει στοιχεία από την λατρεία του θεού των Αρχαίων Ελλήνων, Διονύσου.
Η περίοδος του Τριωδίου διαρκεί τρεις εβδομάδες – με την κάθε μία από αυτές να είναι διακριτή από την άλλη – και ολοκληρώνεται την παραμονή της Καθαράς Δευτέρας, στο κατώφλι της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής (Σαρακοστή).
Από πού πήρε το όνομά του
Το Τριώδιο πήρε το όνομά του από το ομώνυμο βιβλίο της εκκλησίας που περιλαμβάνει τους ύμνους των Κυριακών που ψέλνονται από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου και για εβδομήντα ημέρες- ως το Μεγάλο Σάββατο. Και ονομάζεται έτσι διότι οι περισσότεροι Κανόνες του Ορθρου περιέχουν τρεις Ωδές. Ωστόσο η χρονική περίοδος του Τριωδίου αφορά μόνο τις τρεις πρώτες εβδομάδες και όχι το σύνολο των 70 ημερών που ψέλνονται οι Ωδές.
Τρεις εβδομάδες, τέσσερις Κυριακές
Το Τριώδιο είναι η χρονική περίοδος που έχει διάρκεια τριών εβδομάδων και ορίζεται μεταξύ τεσσάρων Κυριακών.
– Η πρώτη Κυριακή – Τελώνου και Φαρισαίου
Πρόκειται για την πρώτη Κυριακή του Τριωδίου όπου το Ευαγγέλιο αναφέρεται στην παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου.
Η Εκκλησία με την παραβολή αυτή προετοιμάζει τους πιστούς της για τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, εστιάζοντας στο πόσο σημαντική είναι η ταπείνωση.
Την εβδομάδα που ορίζει η Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου δεν τηρείται καμία απολύτως νηστεία, επιτρέπονται όλες οι τροφές ακόμη και την Τετάρτη και την Παρσκευή.
– Η δεύτερη Κυριακή – Του Ασώτου
Η παραβολή του Ασώτου έχει εμπνεύσει πολλούς καλλιτέχνες, παγκοσμίως
Με την Κυριακή του Ασώτου ξεκινά η δεύτερη εβδομάδα του Τριωδίου. Εδώ η παραβολή αναφέρεται στη σημασία της μετάνοιας και της συγχώρεσης καθώς ο άσωτος υιός μετανοεί και επιστρέφει στον πατέρα του και εκείνος τον καλοδέχεται και τον συγχωρεί.
Η δεύτερη αυτή εβδομάδα του Τριωδίου λέγεται Κρεατινή ή Κρεατοφάγος.
Σε αυτήν εμπεριέχεται και η γνωστή σε όλους μας Τσικονπέμπτη. Ολη την εβδομάδα τρώμε κρέας – εκτός Τετάρτης και Παρασκευής – με αποκορύφωμα την κρεατοφαγία και την οινοποσία της Τσικνοπέμπτης.
– Η τρίτη Κυριακή – Της Απόκρεω
Αγιογραφία για την Ημέρα της Κρίσεως
Η Κυριακή της Απόκρεω είναι αυτή που η Εκκλησία αναφέρεται με μία παραβολή στη Δευτέρα παρουσία και την Ημέρα της κρίσης ενώ στους δρόμους και τις γειτονιές κορυφώνονται οι καρναβαλικές εκδηλώσεις με μεταμφιέσεις, χορούς, τραγούδια, άρματα και κάθε λογής δρώμενα. Πρόκειται για την τελευταία ημέρα που οι ορθόδοξοι χριστιανοί τρώνε κρέας.
Η εβδομάδα που ξεκινά και η οποία ολοκληρώνεται με την Κυριακή της Τυροφάγου λέγεται και «λευκή εβδομάδα» καθώς η εκκλησία επιτρέπει να συμπεριλαμβάνονται στη διατροφή των πιστών τα πάντα εκτός από το κρέας. Επιτρέπονται δηλαδή τα γαλακτοκομικά, τα αυγά και τα ψάρια.
Το τελευταίο Σάββατο του Τριωδίου, το Σάββατο της Τυρινής εβδομάδας, είναι το πρώτο Ψυχοσάββατο, ημέρα που θυμόμαστε και τιμούμε τους νεκρούς μας.
Οι ψυχές και οι τιμές σε αυτές κατείχαν ιδιαίτερα σημαντική θέση και στα αρχαιοελληνικά Ανθεστήρια, αντίστοιχη χρονικά εορταστική περίοδο υπέρ του θεού Διονύσου. Στις τελετές αυτές μάλιστα οι μετέχοντες φορούσαν μάσκες, υποδυόμενοι τους νεκρούς. Η χρήση της μάσκας παραμένει και σήμερα ως το χαρακτηριστικό σύμβολο της δική μας αποκριάς.
Σύμφωνα με την χριστιανική παράδοση το πρωί του τελευταίου Σαββάτου του Τριωδίου πηγαίνουμε στην Εκκλησία κόλλυβα που έχουμε φτιάξει από βραδύς για τους νεκρούς μας. Οι ιερείς πραγματοποιούν λειτουργία κατά τη διάρκεια της οποίας μνημονεύουν τα ονόματα των νεκρών προς ανάπαυση της ψυχής τους.
Το Σάββατο αυτό συνήθως τρώμε μακαρόνια με τυριά, ενώ με τυριά φτιάχνουμε και γλυκές συνταγές.
– Η τέταρτη Κυριακή – της Τυρινής ή της Συγχωρέσεως
Μακαρόνια με τυριά σε διάφορες εκδοχές αλλά επί το πλείστον στο φούρνο τρώμε και την επομένη, ημέρα Κυριακή. Για αυτό και η Κυριακή αυτή εκτός από Τυρινή λέγεται και της τυροφάγου ή της Μακαρονούς.
Παλαιότερα μάλιστα συνηθιζόταν σε ένα συγκερασμό μεταξύ χριστιανικών παραδόσεων και ειδωλολατρικών καταβολών μετά το Κυριακάτικο δείπνο να μη μαζεύεται το τραπέζι, ώστε οι ψυχές να γευτούν κάποιες από τις νοστιμιές που απολάμβαναν εν ζωή.
Η εκκλησία ονομάζει την Κυριακή αυτή της «Συγχωρέσεως». Είναι η ημέρα που οι πιστοί ζητούν συγχώρεση και συγχωρούν ώστε να υποδεχθούν με καθαρή τη ψυχή τους την έλευση της Σαρακοστής και να προετοιμαστούν για τα πάθη και την Ανάσταση του Ιησού Χριστού. Σημαντικό ρόλο στη συγχώρεση κατέχει η νηστεία.
Οι απόκριες και η λατρεία του Διόνυσου
Οι Διονυσιακές τελετές, τα λεγόμενα «Ανθεστήρια» συμβόλιζαν το τέλος του χειμώνα, την έναρξη της άνοιξης.
Τα «Ανθεστήρια» Πραγματοποιούνταν τέλη Φεβρουαρίου – αρχές Μαρτίου και διαρκούσαν τρεις ημέρες. Η πρώτη ημέρα ονομαζόταν «Πιθοιγία», η δεύτερη «Χόες» και τη τρίτη «Χύτροι».
Η «Πιθοιγία» ήταν η πρώτη ημέρα σπονδής στον Διόνυσο. Άνοιγαν οι πίθοι με το καινούργιο κρασί από το οποίο προσέφεραν στο Διόνυσο με την ευχή η νέα σοδειά τους να είναι ακόμη καλύτερη.
Ο θεός Διόνυσος
Στις «Χόες», ο Διόνυσος αντιπροσωπευόταν από τον άρχοντα Βασιλιά, ο οποίος φορούσε μάσκα και ένα στεφάνι με φύλλα. Στη συνέχεια, ακολουθούσαν αγώνες οινοποσίας. Ο κάθε ένας είχε τη δική του μικρή οινοχόη που λεγόταν «χους». Επιπλέον, τη μέρα αυτή θεωρούσαν ότι άνοιγαν οι πύλες του Άδη και οι νεκροί ανέβαιναν στον επάνω κόσμο. Επιπλέον, η χρήση της μάσκας σχετιζόταν και με τις ψυχές.
Xόη του 5ου αιώνα π.χ. πιθανότατα από το Κορωπί Αττικής (Αρχαιολογικό Μουσείο)
Η τρίτη ημέρα, οι «Χύτροι» ήταν αφιερωμένη στους νεκρούς. Το όνομα της προέρχεται από τις πύλινες χύτρες τις οποίες χρησιμοποιούσαν για να βράζουν τους σπόρους των δημητριακών «πανσπερμία» που αφιέρωναν στον ψυχοπομπό θεό Ερμή στη μνήμη των νεκρών τους. Το παρασκεύασμα, προπομπός των χριστιανικών κολλύβων, φτιαχνόταν από σπόρους δημητριακών και οσπρίων. Η αναπαράσταση των νεκρών γινόταν με χρήση μάσκας και έξαλλους χορούς. Η γιορτή τελείωνε με τη φράση «Φευγάτε ψυχές των νεκρών, τα ανθεστήρια τελείωσαν».
Το έθιμο αυτό, αν και πολεμήθηκε ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των επόμενων αιώνων, κατάφερε να διασωθεί και να ενσωματωθεί ακόμη και στις γιορτές του σήμερα.
