Της Φωτεινής Τσιτσώνη-Καβάγια
Αναζητώντας την ιστορία την ιερή του μοναστηριού αυτού, πάμε ευλαβείς προσκυνητές εκεί, όπου εδώ και χίλια περίπου χρόνια είχε στήσει το θρόνο Της η Δέσποινα του κόσμου, η Υπεραγία Θεοτόκος, αλλά και το ιερό προσκύνημά Της, όπου, είχε στήσει την ιστορία της Ευσπλαχνίας και της αγάπης Της, εκεί, που, ως ακοίμητη πρέσβειρα προς το Σωτήρα Χριστό για κάθε πιστό ζητούσε τη μεσιτεία Της…
Εκεί, λοιπόν, στο ΝΔ. άκρο του νομού Φωκίδας, 25 χιλ. ΒΑ. της Ναυπάκτου, στον παλαιό δρόμο που πάει προς το Λιδωρίκι, στις παρυφές των Βαρδουσίων ορέων και σε υψόμετρο 750μ. μέσα σε δάσος πυκνό από αγριοκαστανιές και δρύες, με πανοραμική θέα προς την ορεινή Ναυπακτία και τη Δωρίδα, το όρος Γκιώνα και τον ποταμό Μόρνο, υψωνόταν περήφανο για τη σημαντική πορεία του στο χρόνο και αντέχοντας στων αιώνων τις φθορές και καταστροφές, το μον. της Παναγιάς της Βαρνάκοβας, ένα μοναστήρι με πλούσια ιστορία και κορυφαίο του κειμήλιο τη θαυματουργή εικόνα της Παναγιάς. Κι όλα αυτά ως το βράδυ της Κυριακής της 14ης Ιουνίου του 2020, οπότε μια μεγάλη πυρκαγιά τα μετέτρεψε όλα σε στάχτη και συντρίμματα…
Και γυρίζουμε στο μακρινό παρελθόν, στα χρόνια, που, …
Το Δεσποτάτο της Ηπείρου ήταν ένα από τα κράτη, που προέκυψαν από τη διάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μετά την Δ΄ Σταυροφορία του 1204, τότε που η Κωνσταντινούπολη, σύμφωνα με τα ιστορικά μας γεγονότα, έπεσε στα χέρια των «ευσεβών ληστών» της Δύσης, δηλ. των Σταυροφόρων. Τότε ήταν , λοιπόν, που, το Δεσποτάτο της Ηπείρου, το οποίο αρχικά περιείχε τα εδάφη της Ηπείρου και της Αιτωλ/νίας, γρήγορα όμως επεκτάθηκε και στα Επτάνησα, με πρωτεύουσα την Άρτα, τότε, το κράτος αυτό, μαζί με την αυτοκρατορία της Νίκαιας και αυτή της Τραπεζούντας, ήταν η συνέχεια της βυζ. Αυτοκρατορίας.
Και… τότε, εκείνη την εποχή, που ανθούσε ο μοναχισμός, ήταν, που, τα μοναστήρια ήταν κοινωνίες σε μικρογραφία, ως μικρές πόλεις με συγκεκριμένο τρόπο ζωής και ιδιαίτερη αρχιτεκτονική φυσιογνωμία. Ήταν τα φρούρια-κάστρα της εποχής. Αλλά και…στο διάβα των αιώνων, όλα τα μοναστήρια της Ορθοδοξίας, συνεχίζουν να υπάρχουν, να εξελίσσονται και να δημιουργούν, έχοντας περίπου την ίδια δομή.
Κι ήταν τότε…εκεί, στις παρυφές των Βαρδουσίων ή του όρους Κόρακα, στο νοτιότερο άκρο της Πίνδου της Στερεάς Ελλάδας, που απλώνεται κάπου μεταξύ Φωκίδας και ορίων Φθιώτιδας, ήταν ένα μοναστήρι…, που ανήκε τότε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου…
Και είναι τα Βαρδούσια, το δεύτερο ψηλότερο βουνό της Ρούμελης, μετά την Γκιώνα, με ψηλότερη κορυφή, την κορυφή του Κόρακα ως 2495μ. ύψος. Από εκεί πηγάζουν ο δικός μας ποταμός Εύηνος ή Φίδαρης και ο Μόρνος, που οριοθετεί τα σύνορα Αιτωλ/νίας και Φωκίδας. Εκεί, λοιπόν, στις παρυφές του όρους αυτού ήταν η Ι.Μονή της Παναγίας Βαρνάκοβας, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, μια Μονή από τις ιστορικότερες της Ελλάδας, ιδρυόμενη λίγο πριν από τη διάλυση της βυζ. αυτοκρατορίας από τους Σταυροφόρους του 1204, επωνομαζόμενη και Αγία Λαύρα της Στερεάς. Ένα μοναστήρι της μεσοβυζαντινής περιόδου του 1077, που χτίστηκε εκεί, από τον Όσιο Αρσένιο τον Βαρνακοβίτη, γεννηθέντα πιθανόν στην Καρυά της Φωκίδας, που η μνήμη του τιμάται στις 8 Μαϊου. Και το μοναστήρι αυτό υπήρξε και σύγχρονο της μοναστικής πολιτείας των Μετεώρων, που ιδρύθηκε στα 1076, δηλ. ένα χρόνο νωρίτερα.
Στα βυζαντινά χρόνια περιήλθε στην ευμένεια και τη φροντίδα των Κομνηνών αυτοκρατόρων, δύο εκ των οποίων είναι θαμμένοι στο Καθολικό του μοναστηριού καθώς και στην ευμένεια των τελευταίων αυτοκρατόρων, των Παλαιολόγων. Κοντά στο μοναστήρι αυτό υπάρχει και το ασκητήριο του Οσίου Αρσενίου, που υπήρξε και ο ιδρυτής του μον.και αυτό βρίσκεται σε μια δύσβατη αλλά πανέμορφη περιοχή, όπου έχει διαμορφωθεί σε ναϊδριο, για να παραμείνει τόπος προσευχής και μάλιστα όταν εκεί τελείται θεία λειτουργία, καθόλη τη διάρκειά της από την οροφή του σπηλαίου στάζει αγίασμα.
Η ονομασία της Μονής κατά μία εκδοχή σχετίζεται με σλαβικό τοπωνύμιο της περιοχής του 10ου αι., ενώ, κατά μία άλλη το όνομα φανερώνει πως η εικόνα έχει έρθει από την πόλη Βάρνα της Βουλγαρίας.
Ο όσιος Αρσένιος, είχε αφιερώσει τον πρώτο ναό στο Γενέθλιο της Θεοτόκου, και γιόρταζε στις 8 Σεπτεμβρίου, παράλληλα όμως γιορταζόταν εκεί και η Κοίμησή Της, που τελικά επεκράτησε και ως η κύρια γιορτή του μοναστηριού.
Επί αυτοκράτορος Αλεξίου του Κομνηνού (1081-1118) ολοκληρώθηκε η κατασκευή του μοναστικού συγκροτήματος και ο αρχικός ναός αγιογραφήθηκε, ενώ, λίγο αργότερα, στα 1148, ιδρύθηκε και δεύτερος και μεγαλοπρεπέστερος ναός.
Και… ο ίδιος ο αυτοκράτορας, ο Αλ. ο Κομνηνός, όταν ήταν Δεσπότης της Ηπείρου, βρέθηκε μες στην απόκρημνη εκείνη τοποθεσία, όπου κυνηγούσε, όταν, ξέσπασε ξαφνικά μια ισχυρή καταιγίδα. Το ισχυρό αυτό φαινόμενο της φύσης του προκάλεσε φόβο και πανικό, και, καθώς το βλέμμα του μέσα στην αναστάτωσή του έπεσε στο παρακείμενο μοναστήρι της Παναγιάς, θεώρησε πως, Αυτή τον βοήθησε να σωθεί μέσα στης φύσης την καταστροφή και τότε εκεί πήρε την απόφαση να της αφιερώσει την υπόλοιπη ζωή του. Περιεβλήθη, λοιπόν, το μοναχικό σχήμα με το όνομα Ακάκιος, και όταν εκοιμήθη, ετάφη μέσα στον Ναό της Παναγίας, καθώς το ίδιο έκανε και ο πατέρας του Εμμανουήλ, που, και αυτός είχε ενδυθεί το μοναχικό ένδυμα, με το όνομα Ματθαίος.
Το 1919, ο αρχαιολόγος και αρχιτέκτονας Αναστάσιος Ορλάνδος, ένας εκ των θεμελιωτών της βυζ. τέχνης στην Ελλάδα, ανακάλυψε τους τάφους τους κάτω από το δάπεδο του εσωνάρθηκα του ναού, ενώ, στη Μονή σώζονται ως σήμερα και οι επιτύμβιες πλάκες.
Την περίοδο αυτή το μον. ακτινοβολεί, κατέχοντας πολλά μετόχια στη γύρω περιοχή, πολλά εκ των οποίων είναι αφιερώματα των Κομνηνών. Στις αρχές του 13ου αι. αναφέρεται πως στη Βαρνάκοβα ζούσαν 96 ιερομόναχοι και διάκονοι, ενώ, η περιουσία του μον. ήταν αρκετά μεγάλη, στο οποίο ανήκαν και πολλά κτήματα της κοιλάδας του Μόρνου ποταμού ακόμη και κάποια νησάκια του Κορινθιακού.
Ανάλογη εύνοια με τους Κομνηνούς προς το μοναστήρι έδειξαν και οι Παλαιολόγοι, η τελευταία αυτοκρατορική οικογένεια της Βυζ. Αυτοκρατορίας, που, γενάρχης της υπήρξε ο Μιχαήλ ο Η΄, ο Παλαιολόγος, ανακηρυσσόμενος αυτοκράτορας το 1261, όταν ανακατέλαβε την Κων/πολη.
Μετά το τέλος της βυζ. αυτ., προς το τέλος του 15ου αι., η Μονή πυρπολήθηκε και γνώρισε παρακμή, ενώ, λίγα χρόνια αργότερα επανήλθε, όταν, στα 1521 ανέλαβε ως Ηγούμενός της ο Όσιος Δαβίδ, που καταγόταν κι αυτός από το νομό Φωκίδας, γεννηθείς στο χωριό Γαρδενίτσα, το τελευταίο τέταρτο του 15ου αι., ενώ έζησε περίπου ως το πρώτο μισό του 16ου αι..
Ο Όσιος Δαβίδ από το 1520 ως το 1532 υπήρξε Ηγούμενος της Μονής Βαρνάκοβας, και, κατόπιν τον βρίσκουμε στη Β.Εύβοια, στις Ροβιές, όπου ίδρυσε εκεί, το φημισμένο μοναστήρι, που φέρει το όνομά του από το 1540, πάνω στα ερείπια προϋπάρχοντος ναού, που κατάστρεψαν οι Τούρκοι με την κατάληψη της Εύβοιας το 1470. Ο όσιος Δαβίδ υπήρξε ένας φωτισμένος δάσκαλος του Γένους, ενώ ταυτόχρονα και ένας άγιος της Ορθόδοξης πίστης μας, στον οποίο και αποδίδονται και πλήθος θαυμάτων. Το συγκεκριμένο μάλιστα μοναστήρι της Β.Εύβοιας γνώρισε μέρες δόξας και ανάπτυξης στα χρόνια, που, Ηγούμενός του ήταν ο μακαριστός Άγιος Ιάκωβος Τσαλίκης(1975-1991), όπου έζησε στη Μονή αυτή για 40 περίπου χρόνια, μιμήθηκε στη ζωή του τον Άγιο Δαβίδ και βάδισε στα ίχνη του, ενώ ο Θεός τον χαρίτωσε με σπάνια πνευματικά χαρίσματα, και έχει αγιοκαταταχτεί απ’ το Οικ.Πατριαρχείο και η μνήμη του γιορτάζεται στις 22 Νοεμβρίου.
Και το βυζαντινό μοναστήρι των θρύλων και των παραδόσεων, που άφησε ο Ηγούμενος Δαβίδ, για να μεταβεί στην Εύβοια, το μον. της Βαρνάκοβας, αφού, κατόρθωσε να ξεφύγει τα δεινά της Φραγκοκρατίας και το φθόνο των Λατίνων, διότι εδαφικά ανήκε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου και προστατεύτηκε, όπως προαναφέρθηκε από τους Κομνηνούς, όταν ξαπλώθηκαν οι Τούρκοι στο χώρο της πατρίδας μας, υπέστη τότε την πρώτη καταστροφή, αφού πυρπολήθηκε από αυτούς και καταστράφηκε μερικώς . Η Θεοτόκος όμως, η Παναγία η Βαρνάκοβα, η κυρά και αφέντρα όλης της περιοχής και ολόκληρης της Στερεάς, το προστάτευε. Και η θαυματουργή Της εικόνα ήταν εκεί από κτίσεως του Ναού. Κι ήταν η συγκεκριμένη εικόνα, η αγαπημένη των πιστών, που ξεχώριζε για το χαρακτηριστικό της σημάδι. Κι ήταν το σημάδι, που εμφανίστηκε σ’αυτή τα τελευταία χρόνια. Ένα εμφανές ράγισμα κατά μήκος του προσώπου της Θεοτόκου, που, σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες δημιουργήθηκε από τοπικό σεισμό της 15ης Αυγούστου του 1940, εν ώρα Θ.Λειτουργίας, την ώρα ακριβώς που το αγιασμένο νησί της Παναγιάς, η Τήνος, τρανταζόταν από τον τορπιλισμό της Έλλης.
Κι ήταν πραγματικά άπειρη η στοργή της κυράς της Βαρνάκοβας, που ξεχείλιζε από τα μάτια Της καθώς την κοιτούσες και δε χρειαζόταν βαθυστόχαστοι θρησκευτικοί στοχασμοί για να νιώσει κάποιος τη θαλπωρή της ματιά Της. Το γονάτισμα του απλού προσκυνητή μπροστά στην Εικόνα Της ήταν η πιο γνήσια μεταφυσική διάσταση της ψυχής του. Από το βλέμμα Της και μόνο ένιωθες μέσα σου την παρουσία του Θεού. Σε γέμιζε καρτερία, ελπίδα και στοργή! Και κάτω από την άγρυπνη θωριά της κυράς του, το μοναστήρι Της συνέχιζε να διαπρέπει. Κι έγινε η Βαρνάκοβα, η Αγία Λαύρα της περιοχής, ένα ιερό καταφύγια στη θανάσιμη παγωνιά της σκλαβιάς, στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Έγινε μια ζεστασιά ζωής, όπου, περιθάλπτονταν, τρέφονταν, παρηγορούνταν, ενισχύονταν και μορφώνονταν οι καταδυναστευόμενοι Έλληνες από τους Οθωμανούς, στο Κρυφό Σχολειό της, που λειτουργούσε εκεί σε επίπεδο Σχολαρχείου, όπου δίδαξαν φωτισμένοι δάσκαλοι του Γένους, όπως ο Άγιος Νικόλαος, ο Καβάσιλας. Και υπήρξε η Βαρνάκοβα, ένα κέντρο διατήρησης της πίστης στο Θεό, αλλά και της εθνικής ταυτότητας των καταπιεζομένων Ελλήνων από τους Οθωμανούς δυνάστες, αλλά και καταφύγιο κλεφτών και αρματολών, που, πολλές φορές εκεί, πολέμησαν και τούρκικες ομάδες, που το πολιορκούσαν.
Μάιος του 1826. Έχει συντελεστεί η ηρωική Έξοδος του Μεσολογγίου (10 Απριλίου 1826) και το μοναστήρι της Βαρνάκοβας είναι που φιλοξενεί μια ομάδα των εναπομεινάντων γυναικοπαίδων του Μεσολογγιού, των λειψάνων της Εξόδου. Ανάμεσά τους και ο οπλαρχηγός Κίτσος Τζαβέλας, ο ένας εκ των τριών αρχηγών των Εξοδιτών. Δύναμη 4.000 Τούρκων υπό τον Κιουταχή, περικλείει και πολιορκεί το μοναστήρι, όπου έχουν βρει καταφύγιο οι κυνηγημένοι Εξοδίτες του Μεσολογγιού. Ηγούμενος του μοναστηριού τότε, ο Κοσμάς Θεοχάρης. Η πολιορκία κρατάει μέρες. Οι Τουρκαλβανοί του Κιουταχή βρίσκουν αντίσταση από τους έγκλειστους εκεί οπλαρχηγούς και μοναχούς, ενώ, η κατάληψη του μοναστηριού φαίνεται δύσκολη έως ακατόρθωτη… Οι προσπάθειες εκπόρθησης είναι επανειλημμένες αλλά αδύνατες. Η πολιορκία κρατάει 25 ημέρες. Οι κατακτητές αποφασίζουν να σκάψουν λαγούμια υπόγεια, με σκοπό την ανατίναξη της Μονής. Ένας εξ αυτών των κατακτητών όμως, προδίδει το μυστικό στους μοναχούς, και, στις 26 Μαϊου, όλοι οι έγκλειστοι του μον., 150 τον αριθμό αποφασίζουν μυστική Έξοδο. Και είναι η Έξοδος αυτή, η δεύτερη Έξοδος, μετά από την Έξοδο του Μεσολογγίου. Και πραγματοποιείται με απώλεια μόνο δυο μοναχών κι ενός λαϊκού από τη μεριά των Ελλήνων και εκατοντάδες νεκρών από το μέρος των κατακτητών. Και η Βαρνάκοβα τότε γίνεται ένα ολοκαύτωμα λευτεριάς, ενώ, στη συνέχεια δε γλιτώνει την ανατίναξη από την πυρίτιδα των Τούρκων.
Και ύστερα από 5 χρόνια, στα 1831, με τη βοήθεια της Παναγίας και αυτή του φωτισμένου κυβερνήτη της Ελλάδας Ι.Καποδίστρια, που επιχορήγησε το μοναστήρι με ποσό 1.800 Φοινίκων(το νόμισμα της εποχής) από την προσωπική του περιουσία, το μον. ξαναχτίστηκε. Στα 1985 ερειπώθηκε ξανά, αλλά από το 1992 επαναλειτούργησε από γυναικεία αδελφότητα.
Το καθολικό της Μονής έχοντας ταλαιπωρηθεί από τους σεισμούς του Αιγίου, του 1995, από το 2010 παρέμενε κλειστό.
Κι ύστερα..
Τον Γενάρη του 2017, ξέσπασε πάλι πυρκαγιά, που ξαπλώθηκε σε πολλά κτήρια της Μονής, λόγω της οποίας υπέστη πολλές καταστροφές, μεταξύ αυτών και η καταστροφή του αρχείου της αλλά και πολλών ιστορικών κειμηλίων.
Και στη συνέχεια, έγινε το ιερό αυτό μοναστήρι με τις 10 μοναχές, που ήταν φωλιασμένο κυριολεκτικά μέσα στο πυκνό από καστανιές και δρύες δάσος, έγινε, ένας χώρος ψυχικής ανάτασης και γαλήνης πνευματικής, ένας χώρος όπου πραγματικά η ψυχή ηρεμούσε, κάτω από την προστασία της Παναγίας, ώσπου, μια αποφράδα μέρα σαν κι αυτή της 14ης Ιουνίου 2020 έγιναν όλα παρανάλωμα του πυρός. Ξέσπασε πάλι μια μεγάλη πυρκαγιά, ποιος ξέρει από ποια αιτία και από την τέλεια καταστροφή του μοναστηριού, δε γλίτωσε ούτε και η θαυματουργή εικόνα της Παναγιάς!…
Ας ελπίσουμε όμως, πως με τη βοήθεια πάλι της Παναγίας της Βαρνάκοβας και των πιστών, που, τόσο έχουν πονέσει γι’ αυτήν την καταστροφή, ας ελπίσουμε, πως η κυρά των Βαρδουσίων, θα ξαναστήσει πάλι το θρόνο Της εκεί πάνω στο βουνό, και πως το μοναστήρι Της θα ξαναγίνει πάλι η Αγία Λαύρα της Στερεάς… Ας ελπίσουμε!
