Εκφορά Αγίας Αναφοράς

Εκφορά Αγίας Αναφοράς

Ως προαναγγέλλουσα

Α. Προκαταρτικά. Ένα τμήμα – το ιερότερο – της θείας Λειτουργίας ονομάζεται και είναι η «Αγία Αναφορά», η οποία ως εκφορά, προηγείται αλλά και προαναγγέλλει την ολοκλήρωση του Μυστηρίου της θείας Ευχαριστίας. Είναι το ιερότερο τμήμα, καθόσον τούτο αποτελεί το κέντρο της όλης Λατρείας των πιστών. Καλείται δε, «Αναφορά», επειδή τα δώρα τα προσκομισθέντα, πρόκειται να εκφερθούν ή άλλως να προσφερθούν στο Θεό, προαναγγελτικά και δια του καθαγιασμού. Περιλαμβάνει ως τα επί μέρους, τα ακόλουθα υμνολογικά τμήματα, ως βήματα εκδήλωσης ευλάβειας και αγιοσύνης, προς πληρέστερη κατανόηση του τελούμενου Μυστηρίου. Αρχίζει και υμνολογείται, μετά την ομολογία πίστεως δια της απαγγελίας του Συμβόλου αυτής.

Τα τμήματα της «Αγίας Αναφοράς», είναι:

1. Η κυρίως «Αναφορά», ως γενική έναρξη, εκφέρεται με την έννοια μιας προφορικής έκθεσης, υπό τύπον εξιλασμού, που υποβάλλεται από κατώτερο σε ανώτερο. Δι’ αυτής σκοπεύεται η προετοιμασία των πιστών για όσα θα συμβούν ή θα τελεστούν στη συνέχεια. Εξαγγέλλεται, μάλιστα, με έμφαση και δέος από τον Λειτουργό, ως ακολούθως:

– «Στώμεν καλώς· στώμεν μετά φόβου·».

Προσκαλείται έτσι ο λαός σε ένταση προσοχής και ευλάβειας, που την αποδέχεται και αποκρίνεται άμεσα προς τούτο.

Απαντά επομένως, με ευλάβεια:

– «Έλεον ειρήνης, θυσίαν αινέσεως».

Δηλαδή: Πράγματι!… Προσφέρουμε ευσπλαχνική και ειρηνική συγχώρηση με ευγνώμονα δοξολογία. Αποβάλουμε όσα μας βαρύνουν.

2. Το Προοίμιο, εννοείται ως προάγγελμα και προετοιμασία αναμενόμενου γεγονότος, όπως είναι αυτό του καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων. Ταυτόχρονα αναφέρονται με αυτό, τα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν κατά την πραγματοποίηση τούτου του γεγονότος. Προαναγγέλλεται, ως εκ τούτου, η επερχόμενη «Θεία Χάρις», οπότε «οφείλουμε πάντες αφιέναι φροντίδας βιοτικάς, ως μέριμνας, κατ’ οίκον και έχειν εν ουρανώ την καρδίαν προς τον φιλάνθρωπον Θεόν», κατά Κύριλλον Ιεροσολύμων. Γίνεται με τούτο τον τρόπο, εφαρμογή της παραγγελίας του Χερουβικού Ύμνου δια του, «πάσαν την βιοτικήν απωθώμεθα μέριμναν». Με την επακολουθούσα ευχή, μάλιστα, «Άξιον και δίκαιον σε υμνείν…», ορίζεται και η συμμετοχή κατά τον καθαγιασμό, όλων των επιγείων και των επουρανίων δυνάμεων. (Π. Τρεμπέλα «Λειτουργικόν», σελίδα 295).
3. Ο Επινίκιος ύμνος, περί του οποίου μιλήσαμε και με ειδική μελέτη, μας εισάγει στη διαδικασία του γεγονότος του καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων. Προβάλλεται, προκειμένου να υμνολογήσουμε μαζί με τις Αγγελικές Δυνάμεις, τον «εν τοις υψίστοις», μοναδικό και επώνυμο Θεό, όπως ο Ίδιος αποκαλύφτηκε δια του Μωυσέως. Ταυτοχρόνως υποδεχόμαστε τον ευλογημένον, ως «Ερχόμενον» προς θυσίαν, τον Κύριο Ιησού Χριστό. Ο ύμνος αυτός, αποτελείται από δύο αλληλοσυμπληρούμενα τμήματα.

– Στο πρώτο, έχουμε την θριαμβευτική υμνολόγηση του «εν τοις υψίστοις» επώνυμου Τριαδικού Θεού και σωτήρος, από τις ουράνιες και τις επίγειες δυνάμεις, από κοινού.

– Στο δεύτερο, καλείται η Στρατευομένη επί της γης Εκκλησία, να διακηρύξει, να επιβεβαιώσει και υμνολογήσει με τους συστατικούς λόγους το Μυστήριο της θείας Ευχαριστίας. Τούτο πραγματοποιείται, αφού αναγνωριστεί πρώτα, η μεγάλη προσφορά του ενανθρωπίσαντος Υιού και Λόγου του Θεού για τη σωτηρία μας, με τους συστατικούς λόγους του Μυστηρίου, «Λάβετε, φάγετε…» και «Πίετε εξ αυτού πάντες…».    

4. Οι λόγοι της Συστάσεως, που αναφέραμε πιο άνω, του Μυστηρίου της θείας Ευχαριστίας, αναδεικνύουν το σκοπό του καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων, «εις άφεσιν αμαρτιών…» των πιστών. Αναφέρονται δε, από τον Λειτουργό αυτοί, ως βεβαιωτικοί του θεσπισθέντος θείου Μυστηρίου, δια του ιδίου του Χριστού. Οι λόγοι αυτοί, αποτελούν, ως συνέχεια, τον ενιαίο συνδετικό κρίκο μεταξύ των σήμερα τελούμενων και εκείνων που παραδόθηκαν στην Εκκλησία μας από τον Κύριο Ιησού, δια των ιερών Αποστόλων.  
5. Η Ανάμνηση, εννοείται ως ενθύμηση και εκφράζει την παραγγελία και εντολή του Κυρίου προς τους Μαθητές περί της τελέσεως του Μυστηρίου της θείας Ευχαριστίας, εις τους αιώνες. Υπέδειξε: «Τούτο ποιείτε εις την εμήν ανάμνησιν», (Λουκά κβ΄18). Έτσι, το Μυστήριο τούτο τελείται σήμερα ύστερα από θεία εντολή. Μεγάλο προνόμιο των ευσεβών να μετέχουν σε Μυστήριο ορισμένο από τον ίδιο το Χριστό μας. Αποτελεί άλλωστε, και την σύνδεση και ανάμνηση της παράδοσης τούτου στους Αποστόλους. Την σύνδεση δηλαδή, της πίστεως του σήμερα τελούμενου, ως συνέχεια του χθες και προοπτικής του αύριο.

Σημειώνεται ότι η ανάμνηση εκφράζεται με δύο και προς δύο κατευθύνσεις. Η θεία Ευχαριστία, δεν τελείται αποκλειστικά από το ένα θυσιαστήριο.

Εκφράζεται, ως ακολούθως:

α. Αναφέρεται στα πανταχού θυσιαστήρια «κατά πάντα και δια πάντα». Δηλαδή: Σε κάθε τόπο και σύμφωνα με την προσφερθείσα ευεργετική προσφορά του Χριστού, κατά πάντα.

β. Ο ύμνος από τον παριστάμενο Λαό, «Σε υμνούμεν κλπ», που ακολουθεί, δείχνει ότι στο γενόμενο στη συνέχεια καθαγιασμό, παρεμβαίνει και ο Λαός, ώστε ο καθαγιασμός να γίνεται και με συμμετοχή συμπάσης της Εκκλησίας, και με το Λαό ως το «βασίλειον Ιεράτευμα».

6. Η Επίκληση – Καθαγιασμός, χωρίζεται σε δύο μέρη τούτο το αγιαστικό τμήμα της αγίας Αναφοράς.

α. Γίνεται επίκληση (κάλεσμα σε μορφή Προσευχής) του Τριαδικού Θεού, για την αποστολή του αγίου Πνεύματος, προκειμένου να έρθει και να μεταφέρει τη θεία Χάρη σε εμάς τους πιστούς και στα προς τον αγιασμό προβαλλόμενα Τίμια Δώρα.

β. Παρακαλείται ο Τριαδικός Θεός – Πατέρας, να ποιήσει (καθαγιάσει), δια της μεταφερθείσης θείας Χάριτος υπό του αγίου Πνεύματος, τον άρτο σε Σώμα Χριστού και το Κρασί σε Αίμα Του.

Μετά τούτο, αφού το Μυστήριο της θείας Ευχαριστίας συντελέστηκε και ολοκληρώθηκε, αναπέμπονται από το Λειτουργό πληθωρικές ειδικές προσευχητικές ευχές, δια των οποίων προσδιορίζεται ο προορισμός των καθαγιασμένων Τιμίων Δώρων. Δεν είναι άλλος από την κατά το θέλημα του Θεού βιωτή των πιστών που θα κοινωνήσουν.

7. Οι Ικετευτικές Δεήσεις – Δίπτυχα. Μετά την όλη διαδικασία του Καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων, καθώς και μετά την μνημόνευση προς απόδοση τιμής στην Υπεραγία Θεοτόκο, ακολουθούν τα λεγόμενα Δίπτυχα. Αυτά περιλαμβάνουν ευχές και δεήσεις με τα ονόματα απελθόντων κεκοιμημένων οικείων μας, ενώπιον της «φρικωδεστάτης προκειμένης θυσίας», κατά Κύριλλον Ιεροσολύμων. Διερωτάται μάλιστα και ο ιερός Χρυσόστομος: «λαός ολόκληρος χείρας ανατείνοντες ενώπιον της φρικτής θυσίας, πώς ού δυσωπήσομεν υπέρ των απελθόντων τον Θεόν παρακαλούντες;». Δια των Διπτύχων εννοιολογείται το ενιαίο της θείας Λειτουργίας, που τελείται από ολόκληρη την Εκκλησία ενωμένη, τη Στρατευομένη επί της γης και την Θριαμβεύουσα στον ουρανό. Ταυτόχρονα και όλως εξαιρετικά, προσφέρεται η θυσία προς τιμήν και δόξαν της υπερευλογημένης Θεοτόκου, Μητέρας Χριστού και Μητέρας του κόσμου.

Β. Σχολιασμός. Παρατηρούμε στην όλη διαδικασία της εκφοράς της αγίας Αναφοράς, ως προαναγγελία του καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων, ότι δι’ αυτής εκτός από τη θεία Χάρη, προσφέρονται και ευεργετικά και σωτήρια μηνύματα προς το ευλαβή Λαό, με καθαρή διατύπωση. Θα μπορούσαμε, μάλιστα, να ομαδοποιήσουμε όλα αυτά τα μηνύματα, για πληρέστερη κατανόηση τούτων, αλλά και της όλης τελετουργίας. Τότε, θα γνωρίζαμε εναργέστερα, με σαφήνεια και καθαρότητα την ιερότητα, αλλά και τη σημαντικότητα της στιγμής.

Η ομαδοποίηση των μηνυμάτων, μας δείχνει:

– Την αγία αναφορά, ως την υπό τύπον εξιλασμού.

– Το προοίμιο αυτής, ως το εγερτήριο σήμαντρο.

– Τον Επινίκιο ύμνο, ως εισαγωγική διαδικασία του καθαγιασμού.

– Τους λόγους της συστάσεως, ως βεβαίωση της άφεσης αμαρτιών.

– Την ανάμνηση Μυστηρίου, να βεβαιώνεται η παρουσία του Κυρίου.

– Την επίκληση καθαγιασμού, ως δηλωτική γνησιότητας του Μυστηρίου.

– Τα Δίπτυχα, ως ενοποιητικά μεταξύ ζωντανών και νεκρών.

Όλα μαζί αυτά τα μηνύματα τότε, ενεργούν ως επιβεβαιωτικά της ενιαίας επί γης και εν ουρανοίς Εκκλησίας.

Παρά ταύτα όμως, από πρακτικής πλευράς και με τον τρόπο που εκφέρεται η όλη αγίας Αναφοράς, το δικαίωμα του Λαού στην όλη διαδικασία περιορίζεται στο να παρακολουθεί σιωπηρώς, μια διαλογική υμνολογία μεταξύ Λειτουργού και Ιεροψάλτη. Είναι γνωστό βεβαίως, ότι ο Ιεροψάλτης υμνολογεί μεν για λογαριασμό του Λαού, αλλά πολλές φορές ο Λαός δεν κατανοεί. Αυτή η λειτουργική διαδικασία στις μέρες μας, επιπλέον, διαγράφει την όμοια της αρχεγόνου Εκκλησίας μας, όταν ο ίδιος ο λαός απαντούσε στις υμνολογικές προσκλήσεις του Λειτουργού, έστω και με το «Αμήν». Θυμίζω τη χαρά των πιστών σε παρόμοιες περιπτώσεις, όπως κατά την ανάγνωση του Κατηχητικού Λόγου του ιερού Χρυσοστόμου, μετά τη θεία Λειτουργία της Αναστάσεως του Χριστού. Εκεί παρακολουθούμε την πρακτική της Αρχεγόνου Εκκλησίας.

Απαγγέλλει ο Λειτουργός:

– «Ανέστη Χριστός»!…

Ο ίδιος ο Λαός απαντά αμέσως και βεβαιωτικά:

– «Ανέστη»!….

Όμοιος διάλογος γίνεται και κατά την απόλυση της Πασχαλινής θείας Λειτουργίας. Ο Λειτουργός απευθύνει Πασχάλιες προτάσεις υπό τύπον ευχών και ο λαός αποκρίνεται καταλλήλως.

Απευθύνει ο Λειτουργός, ως τον Πασχάλιο χαιρετισμό:

– «Χριστός Ανέστη»…

Ο Λαός απαντά ως αντιχαιρετισμό:

– «Αληθώς Ανέστη»…

Συνεχίζει , ο Λειτουργός:

– «Δόξα τη αυτού τριημέρω εγέρσει»…

Ο Λαός αποκρίνεται και πάλι:

– «Προσκυνούμεν αυτού την τρήμερον έγερσιν»…

Τότε οι πιστοί κατανοούν τα τελετουργούμενα και η χαρά τους γίνεται έντονα φανερή. Με τον τρόπο αυτό διατηρείται για μεγάλο χρονικό διάστημα, η δοξολογία του Θεού δε, κατακλύζει τις ευλαβείς ψυχές. Εν τούτοις, σήμερα κατά την έκφραση της αγίας Αναφοράς, ο Λαός κρατιέται έξω από την όλη διαδικασία, αυτής της ιερότερης στιγμής. Παρά ταύτα, επιπλέον, αυτό το ιερότερο τμήμα της θείας Λατρείας, το της αγίας Αναφοράς, που είναι το σημαντικότερο και για την όλη λατρευτική προσφορά, δεν γίνεται κατανοητό από τους πιστούς. Είναι επομένως, ανάγκη να ζωντανέψει και πάλι το ενδιαφέρον του Λαού, για πολλούς λόγους. Προς τούτο, απαιτούνται εμπεριστατωμένες ενημερωτικές παρεμβάσεις προς το λατρευόμενο ευσεβή Λαό και για τούτο θεωρείται αναγκαία και μια διατύπωση ενημερωτικών προτάσεων.

Ενδεικτικά, προτείνεται:

Γ. Προτείνεται. Κατά την άποψή μου, είναι αναγκαίο να αναζητηθεί ο τρόπος εκφοράς της αγίας Αναφοράς κατά την πρακτική της αρχεγόνου Εκκλησίας, κατά τη καλύτερη κατανόηση των πιστών. Όταν την εποχή δηλαδή, κατά την οποία οι πιστοί προσφωνούνταν ως άγιοι, λόγω και της θερμής και γνήσιας πίστεώς τους. Να αναζητήσουμε και τον τρόπο, βεβαίως, ώστε να βρίσκεται η τελετουργία, σε ευθεία συμφωνία και με την πρακτική επιθυμία των πιστών, προς κατανόηση όλων των τελούμενων. Προς τούτο, φρονώ ότι πρέπει να ακολουθηθούν τα επόμενα ενδεικτικά βήματα.

1. Ολόκληρη η θεία Λειτουργία, ιδιαιτέρως όμως η αγία Αναφορά, ως το ιερότερο τμήμα αυτής, πρέπει να υμνολογείται κατά τον πλέον ηπιότερο τρόπο ψαλμωδίας, από Ψάλτες και Ιερείς. Η ιερότητα, δεν επιτρέπει θορυβώδη ψαλμωδία. Άλλωστε, απόφαση της ΣΤ΄ (6ης) Οικουμενικής Συνόδου, με τον ΟΕ΄ (75) κανόνα της, ορίζει δεσμευτικά, «Υμνείσθαι φωναίς αισίαις, μήτε βοαίς ατάκτοις κεχρήσθαι και την φύσιν προς κρυγήν εκβιάζεσθαι». Δηλαδή: Όχι άγριες φωνές και ξελαρυγγίσματα κατά την υμνολογία του Θεού. Δεν ταιριάζουν αυτά στην υμνολόγηση του Θεού της αγάπης. Αν επομένως, ολόκληρη η ψαλμωδία πρέπει να διακρίνεται από το στοιχείο της ηπιότητας, πολλώ μάλλον κατά την ιερότερη στιγμή.
2. Επιβεβλημένη, επιπλέον, είναι και η εμμελής, ως μελωδική, αρμονική και ευπρεπής έκφραση της υμνολογίας κατά την αγία Αναφορά. Με τούτον τον τρόπο διευκολύνεται τότε ο πιστός στην καλύτερη κατανόηση των εννοιών που εκφράζουν οι ύμνοι. Η ώρα της Λατρείας και μάλιστα η ιερότερη, δεν πρέπει να μετατρέπεται σε μουσική συναυλία, προβάλλοντας έντονα, τα μουσικά μέλη και μόνο. Είναι Λατρεία του Δημιουργού μας Θεού, είναι Δέηση και Προσευχή, χωρίς βαττολογίες και περιττά τεχνουργήματα. Όταν όμως λέμε εμμελής, δεν εννοούμε την ακραιφνή μουσικότητα, κατά συνέπεια.
3. Θα θεωρούσαμε, παρά ταύτα, ως σημαντικές τις μονολεκτικές απαντήσεις από σύσσωμο το Λαό σε όσες εκφωνήσεις επιβάλλονται από τον Λειτουργό είναι κατορθωτό. Για παράδειγμα: Ο Επινίκιος ύμνος μπορεί να ψάλλεται ηπίως από τους Ψάλτες και μετά να απαγγέλλεται η ευχή από το Λειτουργό, «Μετά τούτων και ημείς…», ευκρινώς και εκφώνως. Στην εκφώνηση δε, στο τέλος αυτής, δια των συστατικών λόγων του Μυστηρίου υπό του Κυρίου, την απάντηση δια του «Αμήν», να την δίδει ο Λαός. Ομοίως και στον εν συνεχεία Καθαγιασμό των Τιμίων Δώρων, που πρέπει να γίνεται καθαρά και κατανοητά, η εκφώνηση του «Αμήν», ανήκει στο Λαό και εκείνος οφείλει να το αποδίδει. Μια φορά στον Καθαγιασμό του Άρτου και μια στον Καθαγιασμό του Οίνου. Τρεις φορές δε, στο σφράγισμα αμφοτέρων.
4. Πρόσθετο επιβεβαιωτικό παράδειγμα που ικανοποιεί ευχάριστα τους Εκκλησιαζόμενους πιστούς και χαίρονται όταν μετέχουν ενεργά στη λατρευτική διαδικασία, είναι και η ομαδική απαγγελία του Συμβόλου της Πίστεως, «Πιστεύω εις ένα Θεόν…», ως και αυτής της Κυριακής Προσευχής, «Πάτερ ημών…». Φρονώ δε, ότι η μετά λόγου γνώσεως συμμετοχή του Λαού και στην ιερότερη στιγμή της εκφοράς της Αγίας Αναφοράς, θα φέρει σημαντικά αποτελέσματα στην όλη πνευματική ολοκλήρωση των πιστών.  

Η ανάλυση της εκφοράς της αγίας Αναφοράς, όπως εκτίθεται με τα παραπάνω, κινήθηκε εξώφθαλμα και με την κάθε σαφήνεια προς το συμφέρον των πιστών. Γίνεται φανερό ότι στόχευσε στην διευκόλυνση των πιστών στην κατανόηση των τελούμενων κατά την ιερότερη στιγμή της θείας λατρευτικής Λειτουργίας. Συγχρόνως, ενέχει και παιδευτικό χαρακτήρα για την πνευματική ενίσχυση και καλλιέργεια της ευλάβειας του σώματος των πιστευόντων στο σωτηριολογικό έργο του Σωτήρος Χριστού. Αυτό, για το οποίο προβάλλεται ανάγλυφη και τελείται η συνολική θεία Λατρεία.

Είθε, να υπάρξει η δυνατότητα διδασκαλίας και προετοιμασίας των Εκκλησιαζόμενων πιστών, δια των Εφημερίων κυρίως, στην ουσιαστική συμμετοχή αυτών στη θεία λατρεία, κατά την τέλεση του κεντρικού Μυστηρίου αυτής, αυτό της θείας Ευχαριστίας.

Ιερά Πόλις Μεσολογγίου 17η Ιανουαρίου 2019

Αντωνίου του Μεγάλου, οικιστή της ερήμου

Νικόλαος Σπ. Βούλγαρης

Καθηγητής Θεολογίας

6972725701